Teks Berjalan

Om Swastyastu, Sameton Sutha Abimanyu, Nyama Blijul ajak makejang.. Rahajeng rauh ring blog puniki, elingang follow ig @blijul_pande twitter @jul_pande Youtube: Blijul TV _ Om santih, santih, santih.

Tuesday, February 7, 2012

WEWEHAN (IMBUHAN) BASA BALI

WEWEHAN BASA BALI
"MANUT WANGUN, KAWIGUNAN LAN SUKSMANNYANE"

WEWEHAN
            Wewehan inggih punika wangun sané neket ring purwa, tengah, miwah ungkur kruna lingga (bentuk terikat). Kruna sané sampun polih wewehan (afiks) ring basa Bali kawastanin kruna tiron. Kruna tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring –an, dadosné kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga.
            Wewehan punika luiré pangater (prefiks), seselan (infiks), pangiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks). Wewehan ngranjing ring bentuk terikat santukan nenten mresidayang kadadosang bentuk asal.


1.     Pangater
Manut krunané, pangater punika magenah ring arep (ngater) kruna lingga. Pangater basa bali luiré N- (anusuara) ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pra-, pari-, pati-, maka-, saka-, kuma-.

1.1    Pangater N- (anusuara)
Pangater N- (anusuara) sering taler kabawos anunasika. Kruna tiron sané mapangater antuk anusuara ketah kabawos kruna polah. Wangun pangater anusuara mauah dados ng-, ny-, m-, n-, nga-, miwah nge- nganutin kruna linggannyané.
Yéning kruna linggannyané antuk wianjana (konsonan) k, g, suara (vocal) a, i, u, é, o, e (pepet), miwah ardhsuara (semi vocal) y, r, l, w, anusuara sané kaanggén ng-, sakadi:
kancing _ ngancing
gundul _ ngundul
alih _ ngalih
idih _ ngidih
uyak _ nguyak
orin _ ngorin
enduk _ ngenduk
yasa (-ang) _ ngyasayang
ruruh _ ngruruh
lawan _ nglawan
watek _ ngwatek
                  Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana c, j, miwah s anusuara sané kaanggén ny-, sakadi:
                        cicip _ nyicip
                        juluk _ nyuluk
                        sepit _ nyepit
                  Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana t miwah d, anusuarannyané n-, sakadi:
      tunas _ nunas
      diman _ niman
Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana p miwah b, anusuarannyané m-, sakadi:
      papag _ mapag
      bubut _mubut
Anusuara nga-, kaanggén ri kala kruna linggannyané mapurwa antuk anusuara, sakadi:
      nyangluh (-ang) _ nganyangluhang
 milu (-in) _ ngamiluin
      nengneng _ nganengneng
Anusuara nge-, kanggén ri kala kruna linggannyané marupa kruna lingga awanda, sakadi:
      bél _ ngebél
      juk _ ngejuk
      jang _ ngejang
Wangun anusuara yéning matemu sareng kruna dwilingga, pateh sakadi wangun ring arep, nganutin suara ring purwa kruna linggannyané , sakadi:
      kipek-kipek (-ang) _ ngipek-ngipekang
      usap-usap _ ngusap-usap
wayah-wayah (-ang) _ ngwayah-wayahang
Anusuara ring kruna satma, sakadi:
      kaja kauh _ ngaja-kauhang
      purnama tilem _ murnamatilem
      telu bulan _ nelubulanin
            Kawigunan pangater anusuara kanggén ngwangun kruna kria lumaksana. Kruna kria punika dados nganggén panandang miwah nénten nganggén panandang lengkara, umpami:
                        ngadep bunga _ Ni Sari ngadep bunga di peken.
                        nanem jagung _ Pan bagia nanem jagung di abian.
                        ngaé  jaja _ Luh Sriartini ngaé jaja di paon.
                        ngajeng _ Madé suba ngajeng?
                        Nyampat _ Ia sedeng nyampat.
                        Ngeling _ Adinné ngeling.
Wénten makudang-kudang kasuksman pangater anusuara ( N-) ring kruna-kruna basa Bali, luiré:
a.       ngwéntenang pakaryan nganggén piranti sané kasurat ring lingganipun:
arit _ ngarit
lesung _ nglesung
tengala _ nenggala
sepit _ nyepit
b.       ngwéntenang pakaryan anggén ngasilang sakadi sané kasurat ring lingganipun:
tapé _ napé
saté _ nyaté
togog _ nogog
c.       nyantenang pakaryan sakadi lingganipun, pamekas ring sané nglaksanayang miwah ring sang sané katibénin :
uber _ nguber
jagur _ nyagur
cegut_ nyegut
d.      matingkah sakadi lingganipun:
sangut _ nyangut
crukcuk _ nyrukcuk
cicing _ nyicing
e.       dados, kawéntenan:
joh _ ngejoh
éling (-ang) _ ngélingang
kebus _ ngebus
f.       ngwéntenang pakaryan ring galah sakadi lingganipun:
aminggu _ ngaminggu
awai _ ngawai
atiban _ ngatiban
g.      ngambil utawi naur sakadi lingganipun:
satus _ nyatus
skeet _ nyéket
selaé _ nyelaé

1.2   Pangater ma-
     Pangater ma- ngwangun kruna kria. Wangun pangater ma- nénten ja mauah yéning rumaket ring kruna lingga sané mapurwa antuk suara (vocal) miwah wianjana (konsonan). Pangater ma- sering ngwetuang sandi ri sajeroning kruna tiron ri kala lingganipun mapurwa antuk suara, upami:
ma- + kenta _ makenta
ma- + janji _ majanji
ma- + suluh _ masuluh
ma- + umah _mumah
ma- + émbon _ mémbon
matiosan,ring kruna lingga ajah yan polih pangater ma- dados malajah . kawéntenané asapunika kawastanin desimilasi.
            Suksman pangater ma- luiré :
a.       nglaksanayang pakaryan sakadi lingganipun:
            jalan _ majalan
            jujuk _ majujuk
            gaé _ magaé
b.      nglaksanayang pekaryan anggén pangupajiwa:
            buruh _ maburuh
            dagang _ madagang
            abian _ mabian
c.       nglaksanayang pakaryan nganggén piranti sakadi lingganipun:
            bedil (-an) _ mabedilan
            pancing _ mamancing
            pencar _ mamencar
d.      nglaksanayang pakaryan anggén ngraga:
            pupur _ mapupur
            énci _ maénci
            jemuh _ majemuh
e.       nglaksanayang pakaryan sinarengan utawi saling wales:
            gulet _ magulet
            rebut _ marebut
            diman _ madiman
f.       nglaksanayang pakaryan anggén ngrereh utawi ngamolihang sakadi lingganipun:
            dayuh _ madayuh
            émbon _ maémbon
            suntik _ masuntik
g.      ngasilang, ngamedalang sakadi sané kasurat ring lingganipun:
            yéh _ mayéh
            taluh _ mataluh
            lengis _ malengis
h.      malaksana utawi maparisolah sakadi lingganipun:
            putih _ mamutih
            uduh _ mamuduh
            belog _ mamelog
i.        nyihnayang padruéan sakadi lingganipun:
            gigi _ magigi
            tulang _ matulang
            getih _ magetih
j.        nyihnayang pakaryan sané sampun puput :
            borbor _ maborbor
            tunjel _ matunjel
            kancing _makancing
k.      nyihnayang nganggén sakadi lingganipun:
            sepatu _ masepatu
            topéng _ matopéng
            kaca _ makaca
l.        malaksana sakadi wénten pakilitan kulawarga sakadi sané kasurat ring lingganipun:
            banjar _ mabanjar
            mémé _ mamémé
            desa _ madesa
m.    nyihnayang ngambil soang-soang sakadi lingganipun:
            aukud _ (pada) maukudan
            besik _ (pada) mabesik
            are _ (pada) mare

1.3    Pangater ka-
Wangun pangater ka- pateh ring pangater ma- jagi ngawetuang sandi ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapurwa antuk suara, sakadi:
ulah _ kaulah _ kulah
ucap _ kaucap _ kocap
icén _ kaicén _ kicén
Pangater ka- madué kawigunan kanggén ngwangun kruna kria (kria linaksana). Suksman pangater ka- inggih punika:
a.       nyantenang karya (linaksana),sakadi:
crita _ kacrita
belog _ kabelog-belog
cunduk _ kacunduk
b.      nyantenang kahanan ( kahanan sané tan pajamuga ), sakadi  :
tulung _ katulung-tulung
meme _ kamémé – meme
c.       nyaantenang kawéntenan sane nénten “nyelapang”, sakadi  :
tabrak _ katabrak
teteh _ kateteh
d.      nyantenang runtutan, sakadi  :
sa _ kasa
ro _ karo
tiga _ katiga

1.4  Pangater sa-
Wangun pangater sa- nénten wénten maubah yéning rumaket ring kruna lingga sané mapurwa antuk suara miwah wianjana. Sukman pangater sa- luiré :
a.       nyantenang makasami, upami  :
jagat _ sajagat
wewengkon _ sawewengkon
b.      nyantenang salami, upami  :
kantun _ sakantun
urip _ saurip
c.       nyantenang nyabran utawi sabilang, upami  :
wai _ sawai
rahina _ sarahina

1.5  Pangater pa- miwah pi-
Wangun pangater pa- miwah pi- nénten ja mauah rikala rumaket ring kruna lingga sané mapurwa antuk wianjana. Yéning rumaket ring kruna lingga sane mapurwa antuk suara ( sajabaning o), a / ə / ring pangater pa- punika ical, nyandi ring suara sané wénten ring kruna linggané punika. Pangater pa- nénten naenin rumaket ring kruna lingga sane mapurwa antuk suara o /o/, yéning kruna lingganipun mapurwa antuk o, pangater sané kanggén pi-. Pangater pa- miwah  pi- yéning sampun rumaket ring kruna sering ngawetuang wianjana tiosan sané sering kabaos disimalasi, sakadi  :
inget _ patinget
leteh _ patleteh
eling _ pakeling
olih _ pikolih
            Pangater pa- miwah pi-  maduwe kawigunan :
a.       ngwangun kruna aran, upami  :
saut _ pasaut
olas _ piolas
anggo­_ panganggo
b.      ngwangun kruna kahanan, upami  :
rasa _ tan pangrasa
yasa_ tan payasa
braya­ _ tan pabraya
c.       ngwangun kruna kria, upami  :
takut _ patakut
inget _ patinget ( pinget )
Suksma pangater pa-  miwah pi- , luire  :
a.       nyantenang sang sané nglaksanayang pakaryan, sakadi :
ngangon _ pangangon
sakap _ panyakap
empu _ pangempu
b.      nyantenang piranti sané kanggén makarya, sakadi  :
tekep _ panekep
tampad _  panampad
sinduk _ panyinduk
c.       nyantenang kawéntenan utawi kahanan, sakadi  :
lingsir _ panglingsir
cerik (-an) _ pacerikan
tua _ panua
d.      nyantenang brana sané katibén pakaryan, sakadi :
besen­­ _  ­pabesen
idih _ pakidih
kingsan _ pakingsan
e.       nyantenang paiketan, sakadi  :
tulung _ pitulung
olas _ piolas
kaad _ pakaad
f.       nyantenang padruéan ( ketah kariinin antuk kuran tan ), sakadi  :
urip _ tan paurip
sayang _ tan pasayang
guna _ tan paguna
g.      nyantenang pakaryan tur sané malaksana akéh, sakadi  :
kauk _ pakauk
sléngkad_ pasléngkad
sliwer _ pasliwer

1.6  Pangater a-
Wangun pangater a- nénten naenin wénten paubahanipun. Pangater a- madué kawigunan ngwangun krunaa wilangan ( numéralia ), pateh ring pangater se- ring basa Indonésia, sakadi :
bungkul _ abungkul
katih _ akatih
tukel _ atukel
laksa _ alaksa
kampil _ akampil

1.7    Pangater pra-
Ring asapunapiné pangater pra- sering kaucapang per-. Pangater inucap taler nénten ngewetuang paubahan ri kala rumaket ring kruna lingga , sakadi  :
 mangkin _ pramangkin
kanggé _ prakanggé
gusti ­_ pragusti
            Suksman pangater pra-  :
a.       nyantenang jabatan miwah treh :
bekel _ prabekel
sanghyang _ prasanghyang
juru _ prajuru
b.      nyantenang sipta utawi cihna :
bawa _ prabawa
ciri _ praciri

1.8        Pangater pari-
Pangter pari-  madué kawigunan ngawangun kruna aran miwah kruna kahanan. Suksman pangater pari- :
a.       nyantenang indik :
solah _ parisolah
tingkah _ paritingkah
indik _ pariindik
b.      ngerasang arti  :
wangdé _ pariwangdé
boya _ pariboya
tetes _ paritetes

1.9        Pangater pati-
Pangater pati-  madué kasuksman nyantenang pakaryan sané kalaksanayang mawanti-wanti, sakadi :
grapé _ patigrapé
kacuh _ patikacuh
jemak _ patijemak
kaplug _patikaplug
jerit _ patijerit

1.10          Pangater maka-
            Pangater maka- wangunnyané nénten mauah tat kala rumaket ring kruna linggannyané.Pangater  maka-  madué kasuksman  :
a.       nyantenang makasami  :
telu ­_ makatelu
sami _ makasami
dasa _ makadasa
b.      nyantenang salami miwah ngantos  :
peteng _ makapeteng
tengai _ makatengai
lemah _ makalemah
c.       nyantenang pinaka  :
cihna _ makacihna
ciri _ makaciri
tetenger _ makatetenger
 ­
1.11          Pangater saka-
            Pangater saka- wangunipun nenten mauah. Suksman pangater saka- nyantenang satunggil …. manut lingganipun, sakadi  :
            besik _ sakabesik
            dasa _ sakadasa
            ulu _ sakaulu
            nem _ sakanem

1.12          Pangater kuma-
            Suksman pangater kuma- nyantenang sakadi….paparilaksana sakadi……manut lingganipun  :
            jaum _ kumajaum
            gamongan _ kumagamongan
            lipan_ kumalipan
            kukur _ kumakukur
            nyama_ kumanyama

2.      Seselan
Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning krunalinggannyané mapurwa antuk suara (vocal ), seselan punika magenah sadurung suara ring ajeng kruna lingga punika. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana ( konsonan), seselan punika magenah ring pungkur wianjana kapertama ring kruna lingga punika. Seselan basa Bali luiré, -in-, -um-, -el-, miwah -er-.

2.1.      Seselan -in-
Seselan –in- madué kawigunan ngawangun kruna kria linaksana. Suksman seselan -in- inggih punika :
a.       nyantenang kruna kria linaksana  :
tulung _ tinulung
ucap _ inucap
surat _ sinurat
b.      sinarengan ring dwi lingga ngawangun arti saling :
tusuk _ tusuk-tinusuk
tuek _ tuek-tinuek
sander _ sander-sinander

2.2.      Seselan –um-
Seselan -um- madué kawigunan ngawangun kruna kria lumaksana. Suksmanipun :
a.       nyantenang kruna kria lumaksana
turun _ tumurun
raksa _ rumaksa
jujug _ jumujug
b.      ngalusang utawi negesang arti :
seken _ sumeken
sanggup _ sumanggup

2.3.      Seselan –el- miwah  -er-
Sajeroning ngawangun kruna tiron seselan –el- miwah ­–er-  kaseselang ring pantaraning wianjana sané kaping ajeng miwah suara rin pungkurnyané sajeroning kruna lingga, sakadi :
tusuk _ telusuk
késék _ kerésék
tapak _ telapak

Seselan makakalih punika madué kawigunan miwah kasuksman  anggén ngawangun kruna aran, sakadi :
gigi _ gerigi
tusuk _ telusuk
tapak _ telapak

3.     Pangiring
Manut krunannyané pangiring punika magenah ring pungkur (ngiring) kruna lingga. Pangiring basa Bali luiré, -ang,-in, -an, -a, -n, -ing, -é, -né.

3.1. Pangiring –ang
            Pangiring –ang nénten mauah ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana (konsonan). Pangiring –ang punika jagi mauah wangunipun dados –nang miwah –yang ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk suara (vokal), sakadi:
            jemak _ jemakang
             seluk _ selukang
            kaja _ kajanan
            ampura _ ampurayang
wangun –ang, -nang, miwah  -yang punika sida taler kanggén ring kruna-kruna ring sor :
            gedé _ gedéang / gedénang
            kaja _ kajaang / kajanang
            satua _ satuang / satuayang
            rasa _ rasaang / rasayang
Pangiring –ang madué kawigunan ngwangun kruna kria, suksmanipun :
a.       nyantenang parilaksana sané kalaksanayang antuk anak tios:
(N-) palu _ maluang
(N-) jemak _ nyemakang
kaplug _ kaplugang
surat _ suratang
b.      ngangkenin sakadi sané kasurat ring lingganipun :
embok _ embokang
ajung _ ajungang
bibi _ bibiang
c.       makta ka utawi nuju ka, sakadi kasurat ring lingganipun:
kelod _ kelodang
kemu _ kemunang
kaja kauh _ kajakauhang
d.      nyantenang panadosan kahanan sakadi lingganipun:
cenik _ cenikang
gedé _ gedénang
endép _ éndepang
e.       negesang suksman lingganipun:
(N-) resep _ ngresepang
(N-) dingeh _ dingehang
(N-) piarsa _ miarsayang
f.       ngawinang anak siosan maparilaksana sakadi lingganipun:
pules _ pulesang
pesu _ pesuang
jujuk _ jujukang

            3.2. Pangiring –in
                        Pangiring –in nénten mauah ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana (konsonan). Pangiring –in puniki jagi mauah wangunipun dados –nin ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk suara (vokal), sakadi:
            beli _ belinin
            jagjag _ jagjagin
            tutur _ tuturin
            isi _ isinin
            alus _ alusin
Sering taler pangiring –in miwah –nin punika makakalih sida kanggén, sakadi:
            bucu _ bucuin / bucunin
            milu _ miluin / milunin
            sari _ sariin / sarinin
Pangiring –in madué kawigunan ngwangun kruna kria madaging panandang sané keni pakaryan (objek penderita). Suksman pangiring –in luiré:
a.       nyantenang parilaksana sané mawanti-wanti :
cegut _ cegutin
alap _ alapin
jagur _ jagurin
b.      nyantenang panandang kruna kria sané nyinahang genah pakaryanné kalaksanayang :
tegak _ tegakin
penek _ penekin
silem _ silemin
c.       nyantenang ngicen utawi ngutang mantuka ring panandangnyané:
klumad _ klumadin
kulit _ kulitin
uyah _ uyahin
d.      madué arti ngranayang :
wanén _ wanénin
jejeh _ jejehin
demen _ demenin
e.       nglaksanayang upakara/upacara sané mapaiketan ring rahina sané kasurat ring lingganipun;
(N-) oton _ ngotonin
(N-) telu bulan _ nelubulanin
(N-) roras lemeng _ ngroraslemengin
f.       nyantenang parilaksana mangda lintangan sakadi sane kasurat ring lingganipun;
énggal _ enggalin
malu _ malunin
tegeh _ tegehin
           
            3.3. Pangiring –an
                        Pangiring -an nénten mauah rikala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana (konsonan). Pangiring -an punika jagi mauah wangunipun dados -nan  ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk suara (vokal), sakadi:
            éndep _ endepan
            jegég _ jegégan
            gedé _gedénan
            dawa _ dawanan
Sering taler wangun –an miwah –nan punika makakalih sida kanggén, sering taler ngwetuang sandi suara, sakadi ring sor:
            malu _ maluan / malunan
            gedé _ gedéan / gedénan
            tunu _ tunon
            saji _ sajén
            (ce) ciri _ cecirén
Pangiring –an  madué kawigunan anggén ngwangun kruna kahanan (putihan, gedenan), kruna aran ( kikihan, parekan, tulisan) miwah kruna katerangan (diwangan, jumahan,ditebénan). Suksman pangiring –an :
a.       nyantenang lebihan utawi masaih:
jegeg _  jegegan
putih _ putihan
selem _ seleman
lantang _ lantangan
b.      nyantenang kahanan (sajeroning kruna dwi lingga):
buduh _ buduh-buduhan
nyem _ nyem-nyeman
gelem _ gelem-geleman
ajum _ ajum-ajuman
c.       madué kahanan utawi asal sakadi lingganipun :
batu – batuan
kutu _ kutuan / kutunan
gadgad _ gaddgadan
d.      nyantenang genah utawi piranti ;
kikih _ kikihan
tegak _tegakan
talen _ talenan
e.       nyantenang asil :
tumbeg _ tumbegan
goréng _ goréngan
tulis _ tulisan
f.       nyantenang soroh utawi kumpulan/gebogan ;
jukut _ jukut-jukutan
buah _ buah-buahan
don _ don-donan
g.      nyantenang genah:
tebén _ tebénan
jumah _ jumahan
diwang _ diwangan
           
3.4. Pangiring –a
            Wangun pangiring –a nénten mauah ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana (konsonan). pangiring –a puniki jagi mauah wangunipun dados ­–na ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk suara (vokal), sakadi :
            alih _ aliha
            jemak _ jemaka
            silih _ siliha
            aba _ abana
            gisi _ gisina
            anggo _ anggona
            pangiring –a madué kawigunan ngwangun kruna kria linaksana miwah kruna kahanan ( sané kajantenang antuk kruna katerangan (adverbia) sedeng miwah paling ring ajeng lingganipun). Suksman pangiring –a luiré :
a.       nyantenang kruna kria linaksana sané kalaksanayang anak lianan:
kajang _ kajanga
tanem _tanema
tulis _ tulisa
aba _abana
b.      nyantenang kahanan sané kantun mamargi :
(sedeng) melah _ sedeng melaha
(sedeng) iteh _ sedeng iteha
(sedeng) demen _ sedeng demena
c.       nyantenang pasaih sané pinih ageng ;
(paling) bagus _ paling bagusa
(paling) dueg _ paling duega
(paling) sugih _ paling sugiha
d.      nyantenang padruéan sang sané kabaosang ;
batis _ batisa
raka _ rakana
rai _ raina

            3.5. Pangiring –n
                         Pangiring  -n wantah prasida rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat suara (vokal). Pangiring –n kanggén ring paiketan gabungan kruna (frasa) sané nyihnayang padruéan. Yéning kruna sané kadruénang (kruna kapertama) mapanguntat antuk suara, pangiring –n puniki rumaket ring kruna punika, yéning mapanguntat antuk wianjana, pangiring –n puniki nénten kanggén, sakadi;
                        buku tiangé _ bukun tiangé
                        baju tiangé _ bajun tiangé
                        pipi I Luhé _ pipin I Luhé
                        carik tiangé
                        montor cainé
                        umah beliné
           
            3.6. pangiring –ing
                        Pangiring -ing  kanggén nyihnayang tata cara, galah utawi genah. Pangiring –ing prasida rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat suara (vokal) miwah wianjana (konsonan). Yéning rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat suara (vokal),  -ing punika mauah dados –ning, sakadi;                                       sukat _ sukating
                        (sa) jero _ sajeroning
                        purnama _ purnamaning
                        kala _ kalaning
                        (sa) jaba _ sajabaning

3.7. Pangiring –é
            Pangiring –é kanggén nyihnayang lingganipun sampun sinah utawi pastika. Wangun pangiring –é nénten mauah ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana (konsonan). Pangiring –é puniki jagi mauah wangunipun dados –né ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk suara (vocal), sakadi :
            dokar _ dokaré
            gunung _ gunungé
            tukad _ tukadé
            jaja _ jajané
            sampi _ sampiné
            batu _ batuné
            kori _ koriné

3.8. Pangiring –né
            Pangiring –né kanggén nyihnayang padruéan sang sané kabaosang. Wangun pangiring –né nenten mauah ri kala rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat antuk wianjana, nanging yan rumaket ring kruna lingga sané mapanguntat suara (vokal) wangunnyané mauah dados –nné, sakadi;
            jagut _ jagutné
            batis _ batisné
            katok _ katokné
            lumur _ lumurné
            sampi _ sampinné
            bapa _ bapanné
            baju _ bajunné

4.     Gabungan Wewehan ( konfiks)

Sané kabawos gabungan wewehan (konfiks) inggih punika kalih wewehan (pangater miwah pangiring ) sané rumaket apisanan sajeroning kruna lingga. Indayang cingak conto ring sor:
I bapa masaré di pasirepan.
Torisé majaranan di di sisin pasihé.
Kruna pasirepan  boya ja kawangun antuk pa- + sirepan,miwah pasirep + -an  (nénten wénten wangun *sirepan miwah *pasirep) sakéwanten kawangun antuk  kruna sirep + pa-an, kruna majaranan taler sakadi ring arep, kawangun antuk kruna jaran + ma-an. Gabungan wewehan ring basa Baliné wénten patpat inggih punika pa-an, ma-an, ka-an, miwah bra-an.

4.1. Gabungan  Wewehan pa-an
      Gabungan wewehan pa-an madué kawigunan ngwangun kruna aran. Uger-uger gabungan wewehan puniki ri kala rumaket ring kruna lingga pateh sakadi pangater pa-  miwah pangiring –an. Suksmanipun :
  1. nyihnayang genah :
sirep _ pasirepan / panyirepan
jemuh _ panyemuhan
  1. nyantenang piranti:
aduk _ pangadukan
goréng _ pangoréngan
seluh _ panyeluhan

4.2. Gabungan Wewehan ma-an
      Gabungan wewehan ma-an  madué kawigunan ngwangun kruna kria. Uger-uger gabungan wewehan puniki ri kala rumaket ring kruna lingga pateh sakadi pangater ma- miwah pangiring –an. Suksman gabungan wewehan ma-an  inggih punika :
  1. nyantenang pakaryan sampun sida kalaksanayang :
jemak _ majemakan
angkid _ mangkidan
angkuh _ mangkuhan
  1. nyantenang kawéntenan tan dumadé miwah sedeng ngalaksanayang pakaryan :
kedut _ makedutan
kejeng _ makejengan
tegen _ mategenan
suun _ masuunan
  1. nyantenang pakaryan sané kalaksanayang sareng akéh miwah pakaryan sané mawanti-wanti utawi saling wales:
jagur _ majaguran
tebek _ matebekan
silem _ masileman
sabat _ masabatan
  1. nyihnayang pacentokan (sajeroning kruna dwi lingga):
dueg _ madueg-duegan
tegeh _ mategeh-tegehan
kereng _ makereng-kerengan
  1. nganggén miwah nglinggihin:
jukung _ majukungan
kapal _ makapalan
jaran _ majaranan

4.3. Gabungan Wewehan ka-an
   Gabungan wewehan ka-an madué kawigunan ngwangun kruna aran. Uger-uger gabungan wewehan puniki ri kala rumaket ring kruna lingga pateh sakadi pangater ka- miwah pangiring –an. Suksman gabungan wewehan ka-an inggih punika:
  1. nyantenang indik utawi benda abstrak saking kahanan lingganipun:
sugih _ kasugihan
rahayu _ karahayuan
sengsara _ kasengsaran
lacur _ kalacuran
  1. nyantenang genah:
bupati _ kabupatén
pati _ kapatian
ditu _ kadituan
juru _ kajuruan

4.4.    Gabungan  Wewehan bra-an
Gabungan wewehan bra-an madué kawigunan ngwangun kruna kahanan. Suksmanipun ngeninin indik kahanan sané dahat utama, sakadi:
kapak _ brakapakan
amah _ bramahan
gedeg _ bragedegan

--------------------------------------------puput---------------------------------------------

3 comments:

  1. suksma, mengingatkan kembali ke pelajaran bahasa daerah dulu,,

    ReplyDelete
  2. suksma, becik pisan niki anggen membentengi mangda ten ngansan punah bahasa daerah bali puniki.

    ReplyDelete
  3. Yening pengiring bra-an napi malih contoh'e gih,,???

    ReplyDelete

Wusan simpang, elingang komentarnyane ngih..! Ring colom FB ring sor taler dados. ^_^ sharing geguratane ring ajeng dados taler.